“…Bir gün de Mustafa Kemal, galiba Avusturyalı bir gazeteci ile görüştüğü sırada (22 Eylül 1923) “Cumhuriyet” kelimesini ağzından kaçırması üzerine Meclisin ve İstanbul gazetecilerinin yüreği oynamıştır. Meclis Reisinin küçük odasına koşuşan birtakım milletvekilleri Mustafa Kemal’in bu “dil sürçünü” düzeltmesini istemişlerdir.
Yine bu küçük odada geçen bir konuşmayı 11 Eylül 1923 tarihli notlarım arasında saklamışım. Konuşmanın rejim meselesine temas eden kısmını buraya alıyorum.
Mustafa Kemal Paşa, parti toplantısının kaçta olduğunu sordu. Üçte idi. “-Bana birde olduğunu söylediler, onun için erken geldim” dedi.
Odasına giderken bizi de davet etti. Mebus olmakla beraber hâlâ yaverliğini yapan eski zabitlerden (subaylardan) biri fırka nizamnamesinin son şeklini getirdi. Nizamname bugün bütün mebuslar tarafından birer birer imzalanacaktı.
Biraz sonra cebinden nizamnamenin bir nüshasını çıkardı. Sahife açığına yazdığı Fransızca bir cümleyi okudu. Bu, Fransız Cumhuriyeti’nin “bir ve gayr-i kabil-i tecezzi (bölünmez)” olduğunu söyleyen cümle idi.
“-Dün akşam, Fransız ihtilâl tarihini gözden geçirdiğim vakit not etmiştim” dedi ve sildi.
Bir sualim üzerine Kanun-i Esasi tâdilatı meselesine geçtik. Biraz önce içeriye giren Yunus Nadi’de (Abalıoğlu) aramızda idi.
Gazi dedi ki: “-Cumhuriyet ne demektir? Kamusa (sözlüğe) baktım, “chose publique” kelimeleriyle tercüme edilmiştir. Bizde manası ne olmalı?”
Gazi’nin, sözü hangi bahis üstüne getirmek istediği belli idi. Kanun-i Esasi’de hükümet şeklini açıkça göstermek sırası geldiğini söyleyen Sabri Bey (Toprak): “-Mesele bugünkü vaziyetin ifade edilmesinden ibarettir” dedi.
Gazi: “-Ben projeyi gördüm, çok eksik yerleri var. Bu hafta kendim uğraşacağım. Sonra bazı arkadaşlarla hususî müzakerede bulunuruz ve Fırkaya (partiye) getiririz” dedi.
Yunus Nadi: “-Bunu en kuvvetli zamanımızda yapmalıyız.”
Gazi kalemini masaya vurarak: “-En kuvvetli zamanımız bugündür” dedi.
Sonra yeni Kanun-i Esasi’nin kendi niyetine göre ilk maddesini okudu: “Türkiye Cumhuriyet usulü ile idare olunur bir halk devletidir.”
Nihayet yakında Cumhuriyetin ilân olunacağını Mecliste Mustafa Kemal Paşa’nın ağzından işitiyorduk. Haber ağızdan ağza yayılarak, Mecliste herkes şüpheden kurtulacaktı. Acaba, böyle bir havadisi ölüm haberi gibi bekleyenler, harekete geçecek miydi?
Aramızdan biri sordu: “-Reisicumhur olduktan sonra gene Halk Fırkası’nın reisi kalacak mısınız?”
Gazi gülümseyerek: “-Aramızda öyle!” dedi.
Reisicumhurluk müddeti üzerinde konuştuk. Onun fikrince Reisicumhur, Büyük Millet Meclisi’nin de reisidir. Dört sene, yedi sene bahisleri geçti.
Bir gayretkeş: “-Kayd-ı hayat (yaşadıkça) şartıyla da olabilir” dedi.
Gazi sert bir tavırla bunu reddetti. Bir arkadaş, fesih hakkı meselesini açtı: “-Vakıa (gerçi) şimdiki Meclis için düşünülecek bir şey yok. Sizin hükümetleriniz daima ekseriyet (çoğunluk) bulabilir. Fakat fırkalar (partiler) çoğalınca hükümetsizlik tehlikeleri de baş gösterebilir. Buna ne çare düşünüyorsunuz?”
“-Millet Meclisi, kendi kendini feshedebilir.”
Bu cevap emniyet verecek gibi değildi. Arkadaşların ortaya sürdüğü fikirler, şöyle hülasa olunabilir: Cumhuriyeti Fransa’daki şekli ile almak arzusunda olanlar, bu hakkı Reisicumhura ve hükümete bırakmak teklifinde bulundular. Eski ittihatçı Sabri Bey ( Toprak), fesih hakkının Meşrutiyet devrinde iki defa suiistimal edildiğini hatırlatarak, ihtiyatlı olmayı tavsiye etti.
Bir arkadaş: “-Acaba fesih hakkı şartlarını son derece kayıtlamak, meselâ, Reisicumhur ve hükümetin, bu hakkı ancak fırkalar (partiler) arasındaki nispetsizlik anarşiye vardığı zaman kullanılması daha doğru değil mi?” dedi.
Gazi: “-Millete müracaat eder, referandum yaparız” cevabını verdi.
Arkadaşlar bu usulün karışıklığını ve sebep olabileceği buhranları öne sürdüler. Münakaşa gene kendisinin bulduğu şöyle bir formül üstünde karar kıldı: “Reisicumhur ve hükümet, Millet Meclisi ifa-yı vazife (görev yapma) imkansızlığında kaldığı vakit, yeni intibahat (seçimler) icra ettirmek (yaptırmak) hakkını haizdir (hakkına sahiptir).”
10 Eylül’den 29 Ekim’e kadar kırk dokuz gün var. Yukarıdaki notu buraya alışımın sebebi, Cumhuriyet meselesinin sonuna kadar bir sır gibi saklanıp, bir gece, top sesleri ile ansızın ortaya çıkmış olmadığını anlatmaktır.
1923 Ekiminin son günleri gelip çatar. 28’i 29’a bağlayan gece, Mustafa Kemal’in sofrasında bir toplantı olmuştur. O gece yemekte bulunanların çoğu asker milletvekilleri idi. Aralarında Hariciye vekili İsmet Paşa da vardı. Mustafa Kemal, sabaha doğru Ocak 1921 tarihli Anayasa’nın birinci maddesinin sonuna şu fıkranın eklenmesine karar verdiler:
“Türkiye devletinin şekli, Hükümet-i Cumhuriyedir.” Eski rejimin son günü idi. Bunu bilenler az, bilmeyenler çoktu.
Nihayet 29 Ekim 1923 Pazartesi günü Cumhuriyet teklifi oya sunulurken yanımda bulunan rahmetli ve eski valilerden, bir aralık Osmanlı Dahiliye Nazırı Hazım Bey’i hatırlıyorum.
“- Birinci maddeyi kabul edenler?” İki elini birden kaldırıyor. Yarı sesle: “-Beyefendi niçin aman Allah?” diye sordum. “-Min küllilvücuh, yavrum, min küllilvücuh!” demişti. Oy, sanki yüreğinin içinden tırnakla sökülüyordu…”
Böyle anlatır o günleri Falih Rıfkı Atay Çankaya adlı kitabında.
