Değerli okurlar,
Bugün Çanakkale Deniz Zaferi’mizin 107. Yılı. Bize bu zaferi kazandıran atalarımızı bir kez daha saygı ve minnetle anıyoruz.
Çanakkale Savaşları sırasında gösterilen kahramanlığı gelecek kuşaklara anlatmak amacıyla yapılan Türk Anıtları, Gelibolu Yarımadasının 30 Ekim 1918 Mondros Ateşkesinden sonra savaştığımız devletler olan İngilizler, Fransızlar ve daha sonra bunlara ilave olarak Yunanlılar tarafından işgal edilmiştir. Yapılan anıtlar söz konusu işgalciler tarafından tahrip edilmişler ve yıkılmışlardır.
Bugün sizlere, yıkılan anıtlar konusunda kitap yazmış olan Dr. Mithat Atabay ile yaptığımız söyleşiyi sunuyoruz.
A.ERDOĞDU- Çanakkale Savaşları’nın bu yıl 107.yıldönümü. Gelibolu Yarımadası’ndaki savaş alanlarını ziyaret ettiğimizde birçok mezarlık, şehitlik ve anıtlarla karşılaşıyoruz. Acaba bu anıtlar yanında günümüze kadar gelmeyen anıtlar var mıdır?
M. ATABAY- Yarımadada İngilizlerin ve Fransızların birçok anıtı ve mezarlığı bulunuyor. Bizim ise 1960 yılında açılan Çanakkale Şehitler Abidesi dışında birkaç tane eskiden kalma anıtımız bulunuyor. Tarihte milletlerin geçmişlerinde yaşanan önemli tarihsel olayları gelecek kuşaklara hatırlatmak ve aktarmak amacıyla yapılan anıtlar ve abideler istilacılar veya işgalciler tarafında hep yıkılmışlardır, maalesef Gelibolu yarımadasında da bu durum değişmemiştir.
Çanakkale Savaşları sırasında yaşanan kahramanlıkların simgeleri olarak savaş sırasında veya hemen sonrasında Türkler de anıtlar ve abideler yapılmıştı. Bunlar içerisinde çeşitli zamanlarda bazı değişikliklere uğrasa da günümüze kadar gelen Mehmet Çavuş Abidesi ve Kireçtepe Abidesi en bilinenleridir. Çanakkale Savaşları sırasında gösterilen kahramanlığı gelecek kuşaklara hatırlatmak amacıyla yapılan Türk abidelerinin önemli bir kısmı ne yazık ki günümüze kadar ulaşamamıştır. Bunun en önemli sebebi Gelibolu Yarımadası’nın 30 Ekim 1918 tarihinden sonra Çanakkale Savaşları sırasında Türklerin savaştığı devletler tarafında işgal edilmesidir. Ve bu işgal döneminde bir taraftan yeni mezarlık ve abidelerin yapılması diğer taraftan da savaş psikolojisini etkilerinin hala canlı bulunması; Türk abidelerinin tahrip edilmesinin altında yatan psikolojik sebeplerdir.
A.ERDOĞDU-Bu anıtlar hangileridir?
M. ATABAY- İlk olarak Telgraf Bölüğü anıtından başlayalım.
30 Nisan 1915 günü düşman uçakları tarafından atılan bombalar sebebiyle Maltepe civarında muhabere merkezinde görevli dört asker şehit oldu. Şehit olan bu askerler için Maltepe’de bir şehitlik bir de anıt yapıldı. İngilizlerin saldırısı sonucu şehit olan askerlerimizin isimleri şunlardı:
Er Hüseyin oğlu Arif: 1304(1888) Balıkesir/Gönen doğumlu 17.02.1331 (30 Nisan 1915)
Er Recep oğlu Kamil: 1305(1889) Kastamonu/Araç doğumlu 17.02.1331(30 Nisan 1915)
Er İbrahim oğlu Mehmet: 1305(1889) Bursa doğumlu 17.02.1331(30 Nisan 1915)
Er Mustafa (?) başka bilgisi bulunmamaktadır.
Maltepe’de 3.Kolordu Komutanlığı’na bağlı şehit olan bu dört asker için oluşturulan şehitlik ve inşa edilen anıta “Maltepe 3.Kolordu Telgraf Bölüğü Anıtı ve Şehitliği” adı verildi. Mütareke döneminde İşgal güçleri tarafından anıt imha edildi. Şehitlik ve anıtın resmi Harp Mecmuası’nın 2.sayısının 31.sayfasında bulunmaktadır. Resmin altında şöyle yazmaktadır: “Maydos civarında Maltepe’de düşmanın tayyare bombasıyla şehit olan üçüncü telgraf bölüğü efradından dört nefer namına yapılan abre” yazmaktadır.
Telgraf Bölüğü Anıtı
A.ERDOĞDU-Arıburnu bölgesinde Çataldere Anıtı var. Acaba bu anıta ne oldu?
M. ATABAY- 19 Mayıs 1915 Taarruzu sırasında şehit olan askerlerimiz için Çataldere’de bir şehitlik yapılmıştır. Çanakkale Savaşları’nın bitiminde şehitliğin içine bir de anıt dikilmiştir. Bugünkü şehitlik, bugün bulunmayan bu şehitliğin tam önündeki yamaçta almaktadır.
Çataldere şehitliğinin içinde yer alan anıtın kitabesi şöyleydi:
“Bu mevki, savaşın ana cephelerinden olan Arıburnu’ndaki Çataldere’nin doğusundaki Fundalık Sırtı yamacında 19’ncu Tümen Cephesi’dir. Mayıs 1915 taarruzlarında, 2’nci ve 5’nci Tümen birlikleri bu bölgede savaşmışlardır. Bu şehitlik, 25 Nisan 1915’ten itibaren aynı yılın Aralık ayına kadar bu cephede çarpışma esnasında şehit olanlarla, yaralanarak sargı yuvalarında şehit olanların gömüldüğü yerdir. Ayrıca, bu vadi içerisinde 24 Mayıs 1915 ateşkesinde oluşturulan hendeklere de şehitlerimiz toplu olarak defnedilmiştir. Bu şehitlikte yatan kimlikleri tespit edilebilen şehit sayımız 2835’tir” ifadeleri yer almaktadır.
Şehitliğin yeri Şevki Paşa Haritasının 17.paftası olan (Arıburnu) paftasında işaretlidir.
Çataldere Şehitliği Anıtı
A.ERDOĞDU-Savaş sırasında özellikle Adana-Mersin yöresinden askerlerin bulunduğu 16.Tümen için burada şehit olanların anısına da bir anıt yapılmıştı. Bu anıta neredeydi ve ne oldu?
M. ATABAY- Bu anıt, Kanlısırt Anıtı olarak da bilinir. Bu anıt, bugün Conkbayırı’na giderken yolun sol tarafında bulunan İngilizlerin Lone Pine (Tekçam) Anıtı ve Mezarlığı’nın bitişiğinde yer almaktaydı. Bu gün sadece bu anıtın temeline ait kalıntıları bulunmaktadır. Bu anıt, Ağustos ayında Kanlısırt bölgesinde şehit olan askerlerimiz için savaş sırasında inşa edilmişti. Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasından sonra bölgenin işgal edildiği sırada bu anıtın varlığı çekilen fotoğraflardan anlaşılmaktadır. Bu anıt, Lone Pine Anıtı yapılırken Mütareke döneminde yıkılmıştır.
Adana Tümeni (16. Tümen) Kanlısırt Anıtı
Kanlısırt Anıtı’nın kitabesinde şunlar yer almaktaydı:
“İngilizlerin 38’liğe kadar mermi atan gemisi, bombası ve çivi saçan tayyaresi, yer altından kav püskürten lağımı, yeryüzünden ateş ve çelik fırlatan obüs ve bombası vardı.
Türk’ün ancak bir Allah’ı vardı. Bir de ferdasından çekinmediği hayatı ile kanı. Türk’ün zoru İngiliz’i kaçırdı. Kaçan İngiliz, kalan Türk’e şeref ve şan bıraktı. Bunu en çok şu sırtta gömülmüş kalmış binlerce kahramana borçlu olduğunu unutma.
Ey za’ir(Ziyaretçi)
Bu hatıra-yı muvaffakiyet, yiğit Türk şehitlerine, 16’ncı Fırka’nın cephesinin en kanlı noktasında şükran ve ihtiram nişanesidir.”
Adana Tümeni (16. Tümen) Kanlısırt Anıtı yapılırsa Görünümü
A.ERDOĞDU- Anafartalar sahilinde de bir anıt olduğunu biliyorum. O anıt da şimdi yok. Bu anıt neden yapılmıştı ve nasıl yıkıldı?
M. ATABAY- Bu anıt, sahilde Anafartalar yolunun sağ tarafında bugünkü İngiliz Mezarlıklar Müdürlüğü’nün bulunduğu yere gelmeden 1916 yılında yapılmıştı. 1919 yılında Gelibolu yarımadasını işgal eden İtilaf Devletleri askerleri tarafından dinamitle havaya uçurulmuş ve anıtın parçaları da koleksiyon olarak saklanmıştır. Ayrıca Anafartalar Şehitleri Anıtı, fotoğraf olarak kartlara basılmıştı. Bu anıt düşmanın Arıburnu ve Anafartaları boşaltması üzerine yapılmıştı.
Anafartalar Zafer Anıtı
A.ERDOĞDU- Peki düşman Ocak ayında Seddülbahir’i de boşalttı. Bunun anısına bir anıt yapıldı mı?
M. ATABAY- 9 Ocak 1916 tarihinde düşmanın Gelibolu yarımadasını tamamen tahliye etmesinden sonra Seddülbahir Kalesi’nin batısında yapılmıştı. Anıt Fransız General Gaurroud için dikilen anıtın hemen yanında yer almaktaydı. Anıtın üzerinde şunlar yazılmaktaydı:
“İngiliz ve Fransızların Seddülbahir’den firarları. 27 Kanun-ı Evvel 1331”
9 Ocak 1916’da İngiliz ve Fransızların Seddülbahir’den Firarları Anıtı
A.ERDOĞDU- Bir de Seddülbahir Kalesi’nin avlusunda bir anıtın varlığını biliyoruz. Bu anıtın Çanakkale savaşları ile bir ilgisi yoktu, Trablusgarp Savaşı ile ilgiliydi. Acaba ona ne oldu?
M. ATABAY- Bu anıt İtalyan Harbi Anıtı diye bilinir. 29 Eylül 1911-18 Ekim 1912 tarihleri arasında Osmanlı Devleti ile İtalya arasındaki Trablusgarp Savaşı sırasında İtalyan donanmasının Çanakkale Boğazı’nı bombalaması sırasında şehit düşen askerlerimiz ile tüm savaş süresince şehit olanların hatırasını yaşatmak amacıyla Seddülbahir Kalesi’nin içine 1913 yılında inşa edilmişti.
Çanakkale Savaşları sırasında Fransızların Seddülbahir Kalesi’ni ele geçirmeleri sonrasında İtalyan Harbi Anıtını yıkmışlar ve anıtın olduğu yere Fransız askerlerinin defnetmişlerdir. Fransız Mezarlığının yapılmasıyla bu askerler bu mezarlığa nakledilmiştir.
1911-1912 İtalyan-Türk Savaşı anısına dikilen Anıt
A.ERDOĞDU- Bu anıtların tekrar yapılması konusunda ne düşünüyorsunuz?
M. ATABAY- Bu konu ile ilgili olarak 2014 yılında bir proje yaptım. Yıkılan anıtların yerleri ve tekrar ihyası için de Çanakkale Koruma Kurulu’ndan yerleri için tescil kararları da çıktı. Tam yapılacakken Gelibolu Yarımadası Milli Parkı, yeni bir düzenleme ile yeni kurulan Gelibolu Yarımadası Tarihi Alan Başkanlığı’na devredildi ve bu projeler yapılamadı. Yıkılan anıtlar konusunda bir de kitap yazdım, konuya dikkat çekmek için: “Gelibolu Yarımadasında Yazılan Tarih ve Yıkılan Anıtlar” adı ile. Bu anıtların dönemin ruhunu yansıtacak ve o dönemin malzemeleri de kullanılarak yeniden yapılmasının yararlı olacağını düşünüyorum.
Bize verdiğiniz aydınlatıcı bilgiler için gazetem ve şahsım adına teşekkür ederim.
ADANA TÜMENİ (16. TÜMEN) ANITI’NIN TEKRAR YAPIMI İLE İLGİLİ ÇABALARIM…
Çanakkale’de yaşadığım 4 yıl içerisinde, Adana Tümeni Anıtı’nın tekrar yapımı ile ilgili olarak, Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihi Alan Başkanı Sayın İsmail Kaşdemir’le birisi 2020 yılı Şubat ayında, ikincisi 2021 yılı sonlarına doğru iki defa görüştüm. Bu görüşmelerde, Çanakkale Savaşları konusunda kitapları bulunan emekli Tuğgeneral Sayın Mustafa Kemal Tutkun da bulundu.
Adana Valisi Sayın Süleyman Elban’a anıtın durumuyla ilgili bilgi de verdim. Yine müteahhit Sayın Halil Avcı, bu konuya sahip çıkarak anıtın tekrar yapımının Adana Valiliği, Belediyeler, Ticaret, Sanayi Odaları, Borsa ve sivil Toplum Kuruluşlarının desteği ile yapılabileceğini ifade etmiştir.
Tarihi Alan Başkanı ile yaptığımız ilk görüşmede, bu konuları da içeren iki sayfalık bir rapor hazırladım ve arzu ederlerse kendileriyle Adana arasında, koordinasyon sağlayabileceğimi ifade ettim. Aradan 11 ay gibi bir süre geçtikten sonra Tarihi Alan Başkanlığı 12/01/2021 tarihinde verdikleri cevapta; “…Gerek arşiv araştırması gerekse arazi tetkik süreci devam etmektedir. Bu sürecin tamamlanması sonrasında “16. Tümen Kanlısırt Anıtı” nın projelendirilmesi ve uygulama çalışmalarının yapılması esnasında kıymetli araştırmalarınızın değerlendirileceği husus, bilgilerinize sunulur” şeklindeydi. Hiçbir gelişme olmaması üzerine, Alan Başkanlığına yaptığım ikinci ziyarette, yapılacak anıtlarla ilgili komisyon kurduklarını anlattılar. Sonuçta hiçbir gelişme olmadı.
Değerli okurlar,
Sonuç olarak şunu söyleyebilirim ki aradan 100 yıl geçmiş, ülkemiz topraklarında şehitlerimiz için yapılan anıtlar, işgalciler tarafından yıkılmasına rağmen kendi anıtlarımızı dikemiyoruz. Bu durum, “Size Ölmeyi Emrediyorum” diyen kumandanlarını dinleyip, vatan için gözlerin kırpmadan şehit olan atalarımıza tek kelimeyle saygısızlıktır…
